Chiêng Buar bí ẩn

Người Xê Đăng nhánh Sơđră ở xã Ngọc Réo, H.Đăk Hà (Kon Tum) có một bộ chiêng Buar "độc nhất vô nhị". Bộ chiêng này cứ vài năm thì mang ra đánh một lần, nhưng có khi đến 4-5 năm, đồng bào nơi đây mới đưa chiêng này ra đánh tại lễ hội lớn nhất của dân tộc mình, rồi cất kỹ.

Lá chiêng Buar của bà Y Jyang ở làng Kon Rôn - Ảnh: Phạm Anh

"Cho sờ, không cho đánh"

Dẫn khách đến một ngôi nhà mái ngói ở giữa làng Kon Rôn, xã Ngọc Réo, H.Đăk Hà, anh U Rớp, cán bộ phụ trách văn hóa - xã hội của xã giới thiệu: "Đây là nhà của già Y Jyang, còn giữ một lá chiêng gọi là y kor. Mình vào hỏi, nếu chủ nhà cho phép mới mang nó ra được, nhưng phải để ở trong nhà, không được đưa ra ngoài sân". Chừng 5 phút, bà Y Jyang (70 tuổi) từ trên sàn nhà đi ra, tay cầm chiếc chiêng và dùi đánh. Chiếc chiêng này đường kính chừng 0,3 m, không có núm, cầm trên tay thấy nằng nặng. Khi tôi định cầm dùi đánh chiêng thì bà Y Jyang liền lên tiếng: "Cho sờ thôi, không cho đánh đâu!". Hỏi ra mới hay, vì "nể nang" nhà báo lắm nên bà mới mang chiêng ra cho mục sở thị, chụp hình, sờ mó, còn ngày thường, cha mẹ cất chiêng chỗ nào, con cái chỉ biết thôi, không dám tự lấy chiêng ra. U Rớp rỉ tai tôi: "Ngay cả chủ lá chiêng này cũng không dám tự đánh, bởi sẽ bị làng phạt rất nặng. Lúc nãy lấy chiêng ra cũng phải khấn xin chiêng đó".

Cách nhà bà Y Jyang chừng 500 m, vợ chồng U Dộr và Y Uâ (cả 2 cùng 56 tuổi) cũng đang giữ lá chiêng gọi là y thiêng. Trưa hôm ấy đến nhà này, tôi cùng U Rớp phải đợi rất lâu, vợ chồng họ mới đưa chiếc chiêng quý cho xem vì phải làm "thủ tục" xin chiêng. Bề ngoài nó cũng giống chiêng của bà Y Jyang nhưng mang tên khác. Bà Y Uâ kể, nhà có 5 anh em, bà là con út. Khi ba mẹ mất đi, chưa kịp giao chiêng quý cho ai mà Y Uâ đang ở với ba, mẹ nên được giữ chiêng này từ năm 17 tuổi. Theo phong tục đồng bào Sơđră, chiêng này chỉ giao cho con trai, gái trong nhà, còn dâu và rể thì không được giữ nó, và việc giao chiêng cũng rất cầu kỳ, trong đó có vài điều bí ẩn khó hiểu.

U Rớp nói cha của anh vốn là già làng uy tín ở đây kể lại rằng, bộ chiêng thiêng Buar được đồng bào của anh xem là báu vật. Bộ chiêng này vốn có 3 chiếc, ngày xưa phải mua lại từ 5-10 con trâu, nhưng không phải làng nào cũng may mắn có được. Đến bây giờ, khắp cộng đồng người Sơđră chỉ có làng Kon Rôn còn 2 chiếc mà thôi. Muốn đánh chiêng này, ngay cả chủ lá chiêng chỉ được đánh "lễ" trong lễ tỉa lúa mới, "nghĩa là trước khi khai lễ, mang chiêng ra nhưng chỉ đánh vài tiếng rồi cất kỹ".

Người trong làng, trong xã muốn thấy và đánh được chiêng này thì phải đợi đến lễ hội Ting Pêng (lễ bắn trâu), lễ hội lớn nhất của người Sơđră. Đây là lễ hội xuất phát từ quan niệm trả nợ thần linh, mới mang chiêng Buar ra đánh. Già U Thông (77 tuổi) ở làng Kon Rôn cho biết: lễ hội này cúng trâu, dê, lợn và gà. Trước khi đánh chiêng khai lễ hội, dân làng phải lấy máu của tất cả các vật cúng Yàng rồi bôi lên bộ chiêng này, khấn vái chiêng hãy "ăn" đi, hãy mang lòng thành khẩn của dân làng "nói" với Yàng, phù hộ cho dân làng khỏe mạnh, không đau ốm bệnh tật, mùa màng tốt tươi. "Có khi mỗi năm tổ chức một lần, nhưng có khi đến 4-5 năm mới có lễ Ting Pêng, người làng mới thấy được bộ chiêng Buar", già U Thông nói.

Bí ẩn cách chọn người giữ chiêng

Buổi chiều ở làng Kon Rôn, lá rừng nhuộm sẫm đường làng cũng là lúc men rượu ghè chuếnh choáng. Chuyện phong tục và cách truyền người giữ chiêng Buar được già U Thông say sưa kể lại. "Trước đây, chỗ cất chiêng chỉ có đàn ông được bước vào, còn đám đàn bà thì cấm tuyệt đối. Việc truyền chiêng cũng chỉ truyền cho con trai thôi, con gái và người ngoài, kể cả trong dòng tộc cũng không được đâu. Bây giờ phong tục thay đổi rồi, khác xưa ở chỗ chiêng cũng truyền được cho con gái", mắt già U Thông nhìn thấu vào bóng rừng đêm, kể chuyện như nói với chính mình. Rằng, người cha trong nhà không phải muốn truyền cho đứa con nào trong nhà cũng được, "chỉ có Yàng cho ai thì người đến được giữ".

Già U Thông giới thiệu cách truyền chiêng - Ảnh: Phạm Anh

Quan niệm của người Sơđră cho rằng, chiêng Buar luôn có "linh hồn". Vì vậy chọn ai giữ chiêng thì phải tuân thủ theo phong tục. Theo đó, cách mà đồng bào Sơđră thường sử dụng là đi vào rừng tìm cây lá thuốc (giống như cây nghệ, cũng là một cây thiêng), đào lấy củ to bằng ngón tay cái mang về và dùng dao (cũng là dao thiêng) chẻ đôi củ thuốc ra. Ngày chọn người giữ chiêng, người cha kêu các con trai lại ngồi giữa sàn nhà, rồi mang củ thuốc ra đi đến trước mặt từng đứa con trai khấn vái. Sau đó người cha thả củ thuốc xuống bàn tay hay sàn chiếu (như cách xin keo của người Kinh), nếu 2 miếng của củ thuốc một sấp, một ngửa rơi vào đứa con trai nào và được cả 3 lần liên tục thì người đó được chọn giữ chiêng Buar.

Tuy nhiên, cách chọn người giữ chiêng nói trên chưa được xem là bí ẩn, cách đo sải tay mới lạ. Ấy là những đứa con trai trong gia đình phải đo sải tay trên nhánh cây "danh" từ mút đầu hai ngón tay giữa. Đo xong thì lấy sợi dây buộc ở đầu mút tầm của 2 ngón tay trên cây này. Sau đó, đo 3 lần, nếu ai đo đúng như thế thì được giữ chiêng. U Thông bảo, cũng đo tại chỗ, không ai dám kéo ra hay sụt vào sợi dây buộc ở hai đầu mút, nhưng có nhiều người đo lại 2-3 lần vẫn không trùng như cũ. Hay như cách chọn người giữ chiêng bằng gang tay cũng thế. Người cha dùng gang tay của mình gang từ mút vai bên phải (hoặc trái) sang đầu mút ngón tay giữa cánh tay trái (hoặc phải) bên kia 3 lần. Nếu cả 3 lần gang đều trùng nhau, không dư ra dù nửa lóng tay thì được chọn. Đồng bào Sơđră quan niệm đó là điều mà Yàng chọn, không cãi lại được.